Shqiptarët mund të ndjehen sikur janë pas fqinjëve të tyre sot, por hendeku ka qenë shumë më i madh një shekull më parë kur një eksploratore angleze bëri krahasime të tmerrshme mes Serbisë, Maqedonisë dhe Shqipërisë
Përplasjet civile po e mbajnë Shqipërinë të ndarë. Liderët e Kosovës po përballen me akuzat për trafik organesh. Një sfond me papunësi të lartë e me nivel të ulët investimesh të huaja bëri që “The Economist” me qendër në Londër të fliste për një “ditë të keqe për shqiptarët”.
Vërtet një ditë e keqe për shqiptarët, por a është një kohë e keqe për ta? Duke hedhur një vështrim më të thellë, mund të thuhet se kurrë më parë nuk ka qenë kohë më e mirë për të qenë shqiptar, e sigurisht jo në shekullin e fundit.
Duke kthyer vështrimin para njëqind vitesh, shumë vende evropiane mendojnë se gjërat janë rrokullisur drejt greminës që nga ajo kohë. Franca ishte atëherë në mes të “belle epoque”, një term që shumë pak francezë do e përdornin për Francën e sotme.
Anglia po shijonte fundin e asaj që në kujtesën popullore njihej si “vera e gjatë Eduardiane”. Po Shqipëria? Gërmoni pas në një shekull dhe nuk do gjeni asnjë epokë të bukur, vetëm mjerim e konfuzion dhe krahasimi me problemet e sotme do ishte shumë i zbehtë.
Nga qeverisja tek edukimi, kujdesi shëndetësor, komunikimi, papunësia dhe liritë civile, panorama sot është me vite drite larg asaj që ishte në atë kohë, nëse do të mund të bazoheshim për gjykim tek udhëtarët e huaj.
Rreth një shekull më parë, eksploratorja angleze, Edit Durham bëri disa udhëtime intensive në tokën shqiptarë dhe portretizimi i saj për këtë vend është shokues, aq më tepër kur bëhet fjalë për një vëzhguese miqësore dhe që kishte simpati për këtë vend. Durham nuk e arriti këtë përfundim duke e krahasuar Shqipërinë me Britaninë, por me Serbinë, të cilën e eksploroi në vitin 1902 dhe Maqedoninë, ku ajo drejtoi Misionin Britanik të Ndihmës për viktimat e trazirave të Ilindenit në vitin 1903 në Ohër.
Serbia kishte qenë një befasi. Nisur nga fakti se në Britani ajo shihej si orientale dhe e prapambetur, Durham zbuloi se nuk qëndronte asnjë nga këto gjëra, se Serbia ishte një shtet modern- deri diku një shtet shtypës policor- por një vend me hekurudha, drita elektrike, burokraci, kazerma ushtarake e shkolla.
Durham ishte mërzitur nga prania e policisë në çdo vend dhe fiksimi i saj me spiunët bullgarë. “Në këtë vend nuk mund të shesësh një lopë pa marrë vesh policia gjithçka për këtë,” ankohej ajo. Por modernizimi i shpejtë i Serbisë dhe kulti i edukimit e kishin impresionuar shumë. Pamjet e fëmijëve me uniforma që dilnin nga godinat e reja të shkollave në fshat i kishin mbetur në kujtesë. “Është një vend i mrekullueshëm,” shkruante ajo.
Maqedonia e drejtuar nga turqit ishte e mahnitshme, por për arsye krejt të ndryshme. Ishte sikur ktheheshe disa shekuj pas. Këtu, gratë dukej sikur kishin të ngjitura me kostume që dilnin direkt nga ndonjë muze etnografie. Durham e pa Maqedoninë në ditët më të këqija të saj.
Trupat osmane kishin djegur qindra fshatra në vilajetin ose në provincën e Manastirit (tani Bitola) si hakmarrje ndaj kryengritjes së vitit 1903 dhe vendi ishte i mbushur me të pastrehë e njerëz që vdisnin rrugëve për bukë.
Por asgjë nga ato që pa në Maqedoni Durham nuk e përgatiti atë për prapambetjen që do shihte në Shqipëri. Duke u larguar nga Ohri për në brigjet shqiptare në pranverë të vitit 1904, Durhamit iu deshën shumë ditë që të “zvarritej” për të kaluar ato 100 e ca kilometra nga perëndimi i Ohrit drejt detit.
Komunikimi rrugor në Shqipëri, përveç një rruge bregdetare veri- jug nga Shkodra, e përdorur nga ushtria otomane, ishte krejt i shkatërruar.
Rruga lindje- perëndim ishte aq e keqe sa edhe mushkat, me të cilat udhëtonte shpesh ajo dhe guida e saj, zhyteshin deri në gju në baltë.
Durham ishte e ngazëlluar për të parë Tepelenën, të cilën poeti- luftëtar britanik, Bajroni, e kishte bërë të famshme në vitet 1800 kur kishte shkruar për vizitën e tij në vitin 1810 tek prijësi i famshëm, Ali Pasha.
Bajroni e kishte përshkruar Tepelenën si qendrën e një oborri rrezatues, të mbushur me shqiptarë të veshur me guna të gjata e të bardha, me turq me çallma e skllevër të zinj.
Por ajo që gjeti Durham disa dekada më pas ishte një rrënojë. Nuk kishte asnjë gjurmë të pallatit të Ali Pashës. Ura ishte shembur në lumë dhe shtëpitë e vjetra të tregtarëve ishin pa çati e plot me jevgj.
Sot vazhdon akoma miti se për shkak se shumica e shqiptarëve ishin myslimanë, osmanët i kanë favorizuar. Por sipas Durham, turqit ishin të dëshpëruar për të mbajtur shqiptarët besnikë ndaj Sulltanit, ndaj zgjodhën metodën për t’i mbajtur ata të varfër, të përçarë e injorantë sa më shumë të jetë e mundur.
Pasi pa kolona të tëra me fëmijë shkolle që marshonin në Serbi, ajo u trondit kur gjeti vetëm një shkollë në të gjithë Shqipërinë që jepte mësim në shqip, në Korçë.
Osmanët, shkruante ajo, kishin frikë se shqiptarët nuk do ishin më besnikë nëse do bëheshin të shkolluar e do kishin ndërgjegje kombëtare, kështu që vendosën çdo pengesë në rrugën e tyre të edukimit.
Drejtuesi i vilajetit të Janinës, një diplomat i mirinformuar, i tha asaj se “kundërshtonte të gjitha shkollat dhe se njerëzit janë më mirë nëse nuk janë në gjendje që të lexojnë dhe të shkruajnë”. Të vetmet shkolla që lejoheshin në Vilajet ishin në greqisht, turqisht ose arabisht- gjuhë të padobishme për popullatën.
Populli ishte aq i dëshpëruar në nevojën për të mësuar diçka në gjuhën e tyre, shkruante ajo, sa edhe myslimanët blinin me padurim kopje të biblës, të shkruar në shqip e të prodhuara nga Shoqëria Britanike e Biblës.
Po kaq e dëshpëruar ishte situata edhe në fshatra, ku të gjithë burrat ishin arratisur për shkak se ishin në listën e “të kërkuarve” të policisë otomane. Durham vizitoi një fshat të tillë pranë Elbasanit, ku thuajse e gjithë popullata mashkullore ishte zhdukur.
Vetëm një patriark i vjetër kishte mbetur, gardian i vetmuar i një ushtrie të vogël grash e fëmijësh. Në mënyrë tipike, asnjë nuk ia kishte idenë se sa vjeç ishte. “Ne jemi njerëz të egër e injorantë, që nuk dimë të shkruajmë,” ankohej i moshuari.
Ndjenja e dëshpërimit e Durham ndaj këtyre thënieve sikur u lehtësua pak kur i moshuari i tha se aty pranë ishte hapur një shkollë. Por shpirti i saj u mbyt sërish kur shkoi atje e gjeti vetëm tre fëmijë që mbanin sytë nga tavani kurse mësuesi llomotiste në greqisht, një gjuhë që ata nuk e kuptonin.
Kur Durham mbërriti në Durrës, ajo mundi që të marrë letrat që ia kishin dërguar nga Anglia. Ajo u tërbua kur mori vesh nga nëna e saj që Partia Liberale kishte organizuar një demonstratë të madhe në Londër për Maqedoninë.
Durham i dinte vuajtjet që kalonin në atë vend. Por nëse liberalët anglezë do ia kishin idenë se çfarë ndodh në Shqipëri, nuk do të kërkonin para për Maqedoninë, shkruante e nervozuar ajo.
Nëse kushtet në Shqipëri ishin të tmerrshme sa i përket ekonomisë, shkollave, rrugëve- thuajse jashtë asaj që mund të mendohet- gjendja e Kosovës ishte po kaq e keqe, në mos më shumë.
Të paktën ajo u ndje e sigurt fizikisht në Shqipëri. Ajo nuk mund të thoshte shumë për Kosovën, ku shumica e ligjeve e rregullave themelore dukej se ishin thyer.
Kosova ishte në gjendje rebelimi pothuajse gjatë gjithë dekadës së parë të shekullit 20, dhe përveç trupave osmane që lëviznin nga njëri garnizon tek tjetri, të huajt rrallë dilnin në këtë zonë.
Kur Durham tha se kishte për qëllim të vizitonte vendet e shenjta serbe ne Deçan e Pejë, ky vendim i saj u prit me mosbesim në Cetinje, ku ajo po qëndronte në atë kohë.
Diplomatët europianë dhe ata malazezë në oborrin e Princ Nikollës e siguruan atë se asnjë i huaj nuk kishte shkuar atje prej vitesh.
Nuk është për tu çuditur që klerikët ortodoksë serbë në Patriarkanën e Pejës u befasuan kur ajo në fakt shkoi atje. Durham u habit me faktin se murgjit u gëzuan aq shumë sa nuk e linin atë të shkonte të flinte.
Në fakt, ata e detyruan të rrinte ulur për orë të tëra në një karrige jashtë manastirit në dritën e hënës, duke iu përgjigjur pyetjeve të pafundme, përpara se t’i jepnin asaj disa qofte e një gotë raki. Në Deçan, murgjit i thanë se ishte e para e huaj që kishin parë në 15 vite.
Për më tepër, akoma më befasues ishin malazezët kur ajo u kthye atje. Rikthimi i Durham në Cetinje u përjetua si një “progres triumfal” në qytet e fshatra ku ajo nisi të quhej si heroinë pasi kishte shkuar në Kosovë.
“Kjo kishte pasojat e saj,” do i shkruante ajo mamasë së saj me shumë humor, “për shkak se të gjithë heronjtë e tjerë, që janë shumë, insistonin që t’i ofronin pije asaj.”
Me pak fjalë, shumë njerëz mund të shohin pas në shekullin e shkuar me ndjenja të përziera si një kohë humbjesh e fitoresh. Por jo shqiptarët. Nga pikëpamja e tyre mund të nxirret vetëm një përfundim: jeta, me gjithë të metat e saj, është në tërësi shumë më mirë tani se atëherë.
